Przez ostatnie ponad 5 lat istnienia naszego bloga krytykowaliśmy różnych interesariuszy polskiego sektora leśnego. W tym wpisie, dokonuję analizy problemów, a także proponuję rozwiązania jak naprawić obecną sytuację w polskim sektorze leśnym. Mam nadzieję, że sugestie i propozycje zawarte w tym wpisie doprowadzą do reformacji polskiego leśnictwa, które za sprawą Lasów Państwowych wizerunkowo szoruje po dnie. To taki mój mały prezent dla naszych Czytelników, również z okazji 30-lecia ustawy o lasach. Korzystając z okazji bardzo chciałbym podziękować panu profesorowi Jackowi Siry z Uniwersytetu Georgia (USA) oraz panu Tadeuszowi Ciurze za pomoc w redakcji tego tekstu oraz za ich konstruktywne uwagi i komentarze. Zapraszam!

Wstęp

Propagowanie zrównoważonego leśnictwa, społecznie odpowiedzialnego przemysłu drzewnego, przy jednoczesnej ochronie polskich lasów, przyrody i środowiska naturalnego powinno być działaniem priorytetowym w Polsce na długie lata. Niestety, ale Polska scena leśna nigdy jeszcze nie była tak bardzo skonfliktowana jak w ostatnich dekadach. Narastające napięcia na linii instytucji państwowych, prywatnego sektora produktów i usług czy organizacji pozarządowych związanych z ochroną przyrody, nie służą wypracowaniu koniecznych reform ekonomiczno-społecznych dotyczących odpowiedzialnego i zrównoważonego zarządzania zasobami leśnymi w Polsce.

Więcej o problemach trapiących polski sektor leśny było powiedziane podczas Polskiego Kongresu Leśnego 2021 (link do prezentacji dostępnych na naszym kanale na YouTube).

Racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów finansowych i naturalnych w polskim sektorze leśnym jest znacznie utrudnione ze względu na istniejące konflikty interesu, występowanie monopolu na rynku surowca drzewnego, ograniczanie przedsiębiorczości wśród prywatnych właścicieli lasów czy nieefektywne zarządzanie powierzonym majątkiem Skarbu Państwa.

W tym wpisie, dokonuję analizy problemów, a także proponuję rozwiązania jak naprawić obecną sytuację w polskim sektorze leśnym.

1.Instytucjonalna kontrola nad Lasami Państowymi

Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP lub Lasy Państwowe) to państwowa jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która zarządza mieniem Skarbu Państwa. Lasy Państwowe prowadzą gospodarkę leśną na terenie ponad 7.6 milionów hektarów, co czyni je jednym z największych zarządców terenów leśnych w Europie i na świecie.

Lasy Państwowe i Skarb Państwa reprezentują dobrze poznany w literaturze zarządzania problem agencji (ang. principal-agent problem), w którym występuje wyraźny konflikt celów i pragnień pomiędzy pryncypałem (Skarb Państwa) i agentem (Lasy Państwowe). Z jednej strony Skarb Państwa (właściciel) zainteresowany jest otrzymywaniem uczciwej stopy zwrotu (przy nie pomniejszaniu zasobów przyrodniczych) z powierzonego majątku w zarząd Lasom Państwowym. Z drugiej strony, Lasy Państwowe jako zarządca, nie są zmotywowane ani zobligowane do uczciwego podziału zysków ze Skarbem Państwa.

Głównym problemem w problemie agencji są trudności lub wysokie koszty weryfikacji przez pryncypała tego co właściwie agent wykonuje. Na przykład ponad 40% kosztów całkowitych w Lasach Państwowych stanowią koszty administracyjne, czyli tyle ile całkowite nakłady na prowadzenie gospodarki leśnej. Lasy Państwowe od wielu lat twierdzą, że gospodarka leśna jest kosztochłonna. Na podstawie tej statystyki można stwierdzić, że dystrybucja między dochodami z kapitału a dochodami z pracy z punktu widzenia właściciela (Skarbu Państwa) jest zachwiana.

>>Metsähallitus kontra Lasy Państwowe

Ponadto sytuacja, w której Minister Środowiska (czy obecnie Wiceminister Środowiska, Pełnomocnik Rządu ds. Leśnictwa i Łowiectwa) powołuje na stanowisko dyrektora generalnego Lasów Państwowych ma charakter polityczny oraz korupcjogenny. Na przykład w ciągu ostatnich 30 lat dokonało się 13 zmian dyrektora generalnego LP oraz 175 zmian na stanowiskach dyrektora regionalnego LP (17 dyrekcji). Taka wysoka rotacja stanowisk oczywiście kosztuje Skarb Państwa (np. odprawy, demotywacja pracowników, zwiększone wynagrodzenia degradowanych pracowników).

Charakter korupcjogenny wynika również z faktu dysponowania przez dyrektora generalnego Lasów Państwowych środkami finansowymi zgromadzonymi w Funduszu Leśnym, które powstają w wyniku nadwyżki budżetowej Lasów Państwowych. Dyrektor generalny w LP może w sposób uznaniowy korzystać z tych środków, wspierając wyselekcjonowane instytucje bądź gminy, w których będą mają zostać przebudowane drogi lokalne – co też rodzi pytanie czy pieniądze pozyskane z wykorzystania polskiej przyrody powinny być wykorzystywane do finansowania dróg lokalnych?

>> Korupcja w Lasach Państwowych

>> Nepotyzm w Lasach Państwowych

Uważam, że w Polsce powinien zostać utworzony Polski Fundusz Leśny (PFL), na wzór norweskiego funduszu olejowego (Oljefondet).

Celem Polskiego Funduszu Leśnego powinno być zapewnienie odpowiedzialnego i długoterminowego zarządzania częścią przychodów z polskich zasobów leśnych, tak aby z tego bogactwa korzystały zarówno obecne, jak i przyszłe pokolenia.

PFL w moim przekonaniu powinien być niezależną instytucją służącą m.in.:

• Spełnianiu roli rady nadzorczej – pilnującej interesu właściciela, pracowników i społeczeństwa. PFL przejmie tym samym rolę mediatora w polskim sektorze leśnym z uwagi na brak zainteresowania mediacją ze strony Lasów Państwowych i Ministerstwa Środowiska
• Kontroli finansowej działalności Lasów Państwowych w imieniu Skarbu Państwa, skutkująca dążeniem do poprawy efektywności kosztowej PGL LP. Poprawa efektywności kosztowej w Lasach Państwowych powinna dążyć do
  • ustalania cen surowca drzewnego przez mechanizm rynkowy,
  • poprawy sytuacji finansowej wśród pracowników leśnych pracujących na zlecenie Lasów Państwowych a także całej organizacji Lasy Państwowe.
• Kryterium oceny działalności Lasów Państwowych przez PFL powinien być wypracowany zysk, przy jednoczesnym spełnieniu funkcji środowiskowych i społecznych. Dlatego też PGL LP powinno być objęte podatkiem dochodowym, tak jak inne przedsiębiorstwa. Zasady podziału zysku powinny uwzględniać interes właściciela (Skarbu Państwa), przedsiębiorstwa (PGL LP), jak i pracowników [1].
• Przejęcie kontroli nad Funduszem Leśnym PGL LP, oraz dalsze kształtowanie jego budżetu. Oprócz regularnych przychodów pochodzących z nadwyżek Lasów Państwowych, PFL powinien być zasilany określonym procentem od wartości sprzedaży drewna z innych państwowych leśnych form własności w Polsce (parki narodowe, lasy państwowe). Także nadwyżki z budżetu państwa powinny zasilać PFL (potrzebny konsensus polityczny). Idea PFL powinna być taka, że im mniej funduszy wydawane jest dzisiaj, tym lepiej będzie można radzić sobie ze spadkami i kryzysami (w tym kryzysem klimatycznym) w przyszłości.
• Inwestowaniu powierzonych funduszy w aktywa leśne poza granicami Polski, w celu dywersyfikacji strumienia przychodów z polskich zasobów leśnych. PFL nie powinien inwestować w Polsce, aby nie doprowadzić do dalszego powiększania się leśnej własności państwowej.
• PFL powinien przeznaczać ustaloną część zgromadzonych środków na wspieranie ochrony przyrody w Polsce, a także na rozwój niezależnej nauki związanej z gospodarką leśną i ochroną przyrody.
• Lasy Państwowe powinny zostać obciążone 19% podatkiem CIT, który trafi do budżetu państwa, a także PGL LP powinno posiadać osobowość prawną bez względu na przyjętą formę organizacyjną [1].
• Każdego roku, polski Rząd będzie miał możliwość wykorzystania małej części funduszu, nie większej niż spodziewany zwrot z inwestycji funduszu.
• Uważam, że polski parlament oraz Ministerstwo Finansów powinny dokładnie określić regulacje Polskiego Fundusz Leśnego a odpowiedzialną jednostką za funkcjonwanie funduszu powineni być Narodowy Bank Polski.
• Prezes PFL musi być apolityczny oraz powinien mieć aktywny udział w wyborze dyrektora generalnego Lasów Państwowych, który powinine być wybierany nie przez ministra środowiska, a przez Polską Radę Leśnictwa, która powinna obradować w siedmioosobowym składzie.

Misją Polskiej Rady Leśnictwa powinno być:

• wdrażanie polityk i programów, które promują zrównoważone zarządzanie lasami publicznymi i prywatnymi w Polsce,
• nadzorowanie wszystkich spraw związanych z polityką leśną w Polsce,
• powołanie dyrektora generalnego Lasów Państowych,
• uchwalanie zasad regulujących praktyki leśne,
• pełnienie ogólnego nadzór nad obowiązkami Lasów Państwowych.

Ponadto w Polskiej Radzie Leśnictwa nie więcej niż trzech członków nie może otrzymać znaczącej części swoich dochodów z przemysłu produktów leśnych. Kadencja Rady trwa cztery lata i żaden członek nie może pełnić funkcji dłużej niż dwie kolejne pełne kadencje. Funkcję sekretarza zarządu pełni dyrektor generalny Lasów Państwowych.

2. Oddanie cennych przyrodniczo obszarów przyrodzie oraz zwiększenie powierzchni objętej ochroną obszarową w Polsce

Niestety, ale pomimo występowania znacznej liczby i powierzchni form ochrony przyrody w Polsce, tak naprawdę istnieje bardzo niewiele obszarów, które rzeczywiście są oddane przyrodzie, czyli de facto są pozostawione bez ingerencji człowieka i które są kształtowane tylko przez spontaniczne procesy przyrodnicze.

Dlatego postuluje się, że w Polsce jednym z celów krajowej strategii ochrony różnorodności biologicznej powinno być pozostawienie cennych przyrodniczo terenów spontanicznym procesom przyrodniczym a także poszerzenie przez polskie parki narodowe obszarów ochrony ścisłej do co najmniej 80% swojej powierzchni. Jeśli chodzi o obszary cenne przyrodniczo to powinny objąć one w pierwszej kolejności np. masyw Turnicy w Górach Sanocko-Turczańskich, dolinę Kamienicy w Gorczańskim Parku Narodowym czy znaczną część Puszczy Białowieskiej [2].

>>Puszcza Białowieska – PRAWDZIWA HISTORIA!

Ponadto jak sugerują badania naukowe w Polsce nie wyczerpuje się potrzeb ochrony najcenniejszych elementów przyrody. Dlatego też,  na podstawie inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej, należy uzupełnić system ochrony obszarowej wszystkie obiekty, które na to zasługują. Współczesny stan wiedzy o walorach przyrodniczych Polski pozwala stwierdzić, że konieczne jest (cytat za Gutowski i in., 2014):

• Powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego na obszar całej Puszczy Białowieskiej,
• powiększenie innych istniejących parków narodowych, zwłaszcza zaś tych, które nie w pełni obejmują przyrodnicze walory regionu (np. Babiogórski PN, Bieszczadzki PN, PN Bory Tucholskie, Gorczański PN, Pieniński PN, Wielkopolski PN, Karkonoski PN),
• utworzenie PN: Turnickiego, Mazurskiego, Jurajskiego i Środkowej Wisły. Z uwagi na bardzo intensywną gospodarkę leśną, zagrażającą walorom najlepiej zachowanych puszczańskich biocenoz pogórzy karpackich, najpilniejsze jest powołanie Turnickiego PN. Należałoby też rozważyć potrzeby i możliwości utworzenia parków narodowych: Puszczy Bukowej, Wzniesień Elbląskich i Pojezierza Kaszubskiego,
• utworzenie około 200 rezerwatów przyrody,
• utworzenie kilkunastu parków krajobrazowych,
• utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych na Bałtyku (rez. na Ławicy Słupskiej, powiększenie Słowińskiego PN o głazowisko Rowy, rez. głazowisk podklifowych pod klifem orłowskim i redłowskim).

Ustawa o ochronie przyrody również powinna zostać zmodyfikowana, gdyż w obecnej formie umożliwia lokalnym samorządom blokowanie tworzenia i powiększania parków narodowych (nawet na terenach Skarbu Państwa), parków krajobrazowych czy obszarów chronionego krajobrazu. Rodzi to swoisty konflikt między interesem publicznym o charakterze ponadlokalnym a swoistym interesem lokalnym. Spodziewane zmiany powinny iść w kierunku rekompensowania ewentualnych strat w związku z objęciem terenu ochroną oraz przejściową pomoc w dostosowaniu się do funkcjonowania w nowych realiach [2].

3. Połączenie regionalnych dyrekcji ochony środowiska (RDOŚ) i parków narodowych w ramach jednej struktury organizacyjnej oraz zmiana w ustawie o ochronie przyrody względem minimalnych stawek za wstęp do parku narodowego

Jednym z głównych problemem funkcjonwania regionalnych dyrekcji ochony środowiska jest brak zasobów kadrowych i finansowych (w tym głównie brak służb terenowych), a także nadmierne obciążenie sprawami administracyjnymi (np. procedury ocen oddziaływania na środowisko). Ponieważ często rezerwaty przyrody są położone w pobliżu parków narodowych to również mogłyby być zarządzane przez administrację parku narodowego. Dlatego wnioskuje się o połączenie RDOŚ i parków narodowych w jedną struktury organizacyjną, w celu umożliwienia lepszego wykorzystywanie zasobów ludzkich i sprzętowych.

Jednym z podstawowych problemów z finansowaniem parków narodowych jest sztywne utrzymywanie stawki za wstęp do parków narodowych, ustalone w ustawie o ochronie przyrody. Wnioskuje się o likwidację tego zapisu i pozwolenie na kształtowanie stawki za wstęp na poziomie dyrekcji parków narodowych.

>> Opłaty za wstęp do parku narodowego (będzie drożej)

4. Zwiększenie nakładów na ochronę przyrody (finansowanie ochrony przyrody)

Pomimo odnotowanego wzrostu nakładów na ochronę środowiska w ostatnich latach, utrzymujący się niski ich poziom w relacji do PKB (0.34% w 2017 roku wg. GUS [3]) wskazuje na konieczność dalszego inwestowania w ten obszar w celu istotnej poprawy stanu środowiska i zapobieganiu jego degradacji, wynikającej z działalności gospodarczej.

5. Likwidacja artykułu 37a w Ustawie o Lasach dotyczącego prawa pierwokupu i prawa nabycia lasu lub gruntu przeznaczonego do zalesienia przez Lasy Państwowe.

W celu zaprzestania dalszej monopolizacji rynku nieruchomości leśnych przez Lasy Państwowe postuluje się o likwidacjię artykułu 37a w Ustawie o Lasach dotyczącego prawa pierwokupu i prawa nabycia lasu lub gruntu przeznaczonego do zalesienia przez Lasy Państwowe.

>>Bezprawie prawa pierwokupu LP

>>Neandertalska prywatyzacja lasów publicznych na świecie

>>Fikcyjny właściciel lasu w Polsce

Ogólne dążenie do zmiany Ustawy o lasach, która powinna być ustawą traktującą na równi leśny sektor prywatny i państwowy w Polsce. Zmiany powinny równiez iść w stornę likwidacji prowadzenia nadzoru nad gruntami leśnymi niestanowiącymi własności Skarbu Państwa, zwłaszcza przez Lasy Państwowe. A także zmniejszenia liczby przepisów oraz zobowiązań dotyczących prowadzenia gospodarki leśnej w lasach prywatnych.

>>Ustawa o lasach – okrągła trzydziesta rocznica jej powstania.

6. Wprowadzenie na wzór krajów skandynawskich prawa ludzi do wszystkich lasów (Allemansrätten)

Dążenie, aby w znowelizowanej Ustawie o Lasach znalazł się zapis mówiący o ogólnym prawie dostępu ludzi do lasów na wzór skandynawskiego Allemansrätten.

>>Allemansrätten a sucha gałąź czy drzewo na głowie użytkownika.

>>Czas na zmianę nazwy – Allemansrätten na Allemansskyldigheten.

>>Polscy „prywaciarze leśni” – wiele obowiązków, niewiele, o ile, praw. 5.

7. Reprywatyzacja w formie zadośćuczynienia finansowego dla ofiar nacjonalizacji lat 40-tych poprzedniego wieku, za którą byłby odpowiedzialny Polski Fundusz Leśny.

>>Lasy państwowe w krajach postkomunistycznych zrodziły się z krzywdy i cierpienia zwykłych ludzi.

Na koniec pragnę dodać, że każdy z powyższych punktów i propozycji  może być szeroko opisany i rozwinięty, czego dowodem są teksty na Monitorze Leśnym.

Literatura:

[1] Szramka H., Adamowicz K. 2017. Kierunki modyfikacji statusu Lasów Państwowych w Polsce. Sylwan 161 (5): 355−364.

[2] Gutowski J., A. Bobiec, B. Jaroszewicz, K. Niedziałkowski, S. Zieliński. Wybrane problemy w ochronie przyrody w Polsce
i proponowane kierunki zmian. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5–6/2014–2015: 39–53

[3] GUS. 2018. Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej w Polsce w 2017 r.

Zdjęcie: https://fedsoc.org/commentary/fedsoc-blog/reformation-and-law