Prace leśne i globalne ocieplenie. Dusza i sumienie leśnika.
Jest to interesujące spojrzenie francuskiej naukowczyni socjolożki na jedną z podstawowych prac wykonywanych przez leśników francuskich lasów publicznych, zatrudnionych w l’Office national des forêts, l’ONF, Krajowy Urząd Leśnictwa.
Chodzi tutaj o tzw. martelage, (marteau- młotek), czyli po prostu o wyznaczanie drzew do usunięcia czy do ochrony przy pomocy cechówki, młotka (marteau-młotek)
Starsi polscy leśnicy Lasów Państwowych wiedzą od razu o co chodzi, bo sami pracowali w podobny sposób przy szacunkach brakarskich, ale dzisiaj cechówka służy im tylko przy odbiorze drewna.
Samo cechowanie w lasach l’ONF nie musi zachodzić tylko poprzez nacięcie drzewa i przybicie cechówki, użytkuje się również farbę – kolorem tzw. zimnym oznacza się drzewa do usunięcia, a kolorem ciepłym drzewa do pozostawienia i ochrony.
Czytając ten tekst, przypomina mi się praca polskiej antropolożki Agaty Agnieszki Konczał “Antropologia lasu. Leśnicy a percepcja i kształtowanie wizerunków przyrody w Polsce”, spoglądającej również na polskie leśnictwo z pozycji innej, niż nauki przyrodnicze i techniczne.
Pisaliśmy o tym w Monitorze Leśnym a tekst oraz Jej pracę, myślę, są warte przypomnienia w dzisiejszych, nieco burzliwych dla leśnika Lasów Państwowych, czasach.
Wróćmy jednak do pracy francuskiej:
„W marcu 2021 roku Krajowy Urząd Leśnictwa (ONF) udostępnił w sieciach społecznościowych fotografię przedstawiającą Ministra Rolnictwa uderzającego młotkiem w wielowiekowy, stojący dąb, wyznaczony do ścięcia i przeznaczony do odbudowy katedry Notre-Dame de Paris.
Cechowanie drzew, dokonywane w lasach publicznych przez leśniczych – les gardes forestiers, polega na wyznaczeniu drzew do wycięcia lub do ochrony poprzez oznaczenie cechówką.
Reprezentuje ona zarówno znak własności Państwa na jego terytorium, jak i jest centralnym symbolem zawodu leśnika.
Martelage, cechowanie, zmienia się dzisiaj: lesniczowie, podobnie jak ich koledzy – inżynierowie i robotnicy leśni, muszą rewidować swoje techniki pracy w obliczu wyzwań związanych z globalnym ociepleniem i spadkiem siły roboczej.
Tezy mojej pracy doktorskiej o tytule „Les forêts au service de la lutte contre le réchauffement climatique. Sociologie du travail et de la gouvernance des forêts.” – „Lasy w walce z globalnym ociepleniem. Socjologia pracy i zarządzania w gospodarce leśnej”, zaprowadziły mnie do organów leśnej administracji europejskiej, krajowej i regionalnej, a także do kabin harwesterow i forwarderów.
Proponuję jednak w tym miejscu skupić się na pracy leśników poprzez ich martelage, cechowanie drzew. Ten akt techniczny stanowi idealny przedmiot do zrozumienia charakteru działań państwa na rzecz lasów w kontekście niepewności klimatycznej, ponieważ stanowi kluczowy moment podejmowania decyzji w gospodarce leśnej.
Analiza cechowania jako działalności na dużą skalę , pozwala lepiej zrozumieć istotę działań publicznych leśnictwa i toczących się wokół nich debat.
1. Cechowanie: znak obecności Państwa w jego lasach.
Polega ono na wyznaczaniu drzew przeznaczonych do wycięcia i rzadziej drzew przeznaczonych do ochrony.
Ścięte drzewa pozwalają na rozwój innych drzew, zachowane drzewa, żywe lub martwe, są cenione ze względu na różnorodność biologiczną (siedliska życia ptaków, owadów itp.)
Cechowanie drzew, jako działanie zbiorowe, skupia wszystkich członków danej jednostki terytorialnej l’ONF, którzy podczas przejścia w szeregu „przeczesują” działki leśne jedna po drugiej. Leśnicy postępują zgodnie z instrukcjami wbijania cechówki wydanymi przez ich kolegę odpowiedzialnego za działkę leśną i tzw. triage, oraz zgodnie z dokumentem planistycznym sporządzonym przez jednostkę terytorialną ONF, który z kolei musi odpowiadać wytycznym i planom rozwoju regionalnego oraz wytycznym krajowym.
Po podjęciu decyzji o losie każdego ocenianego drzewa, cechuje się je młotkiem leśnym, składającym się z toporka z jednej strony i pieczęci z wypisanymi gotyckimi literami z drugiej: „AF” – administration forestière – administracja leśna.
Przybijanie cechówki odbywa się w kilku etapach. Najpierw leśniczy odcina kawałek kory i przybija pieczęć państwową na wysokości oczu tak, aby była widoczna dla kolegów oraz drwali.
Tą operację powtarza u podnóża drzewa, „przy kołnierzu – au collet”. Ten drugi znak umożliwia kontrolę cięć przez leśniczego, ponieważ drwal lub harwester musi ściąć drzewo powyżej tego znaku.
Leśniczy może w ten sposób upewnić się, że wycięte zostały tylko drzewa wybrane przez niego lub jego kolegów i jeśli zaobserwuje pniaki bez cechówki, może ukarać firmę wykonującą prace leśne.
(O ile dobrze pamiętam, to te cechowanie drzew do wycięcia, „przy kołnierzu”, skończyło się w LP pod koniec lat 70-tych poprzedniego wieku, ale być może się mylę. TC)
Cechowanie, martelage, ucieleśnia zatem zarówno władzę państwa (poprzez wybór i kontrolę prac leśnych) jak i autonomię pracowników terenowych.
Ta ostatnia opiera się na swobodzie uznania, jaką mogą sprawować w stosunku do wybieranych drzew, oraz na niezależności ich oceny w zakresie gospodarki leśnej, chronionej anonimowością pieczęci, czyli anonimowością państwa.
Decyzje podejmowane są „w służbie lasu”: ilości drewna do cechowania na hektar proponowane są przez niezależnego planistę publicznego, (urządzanie lasu, TC), a nie przez nabywców, kupców drewna.
Cechowanie jest zatem aktem utwierdzenia leśnego światopoglądu leśniczych, którzy, jak wyraził to jeden ze spotkanych przeze mnie leśników, wbijają swoją cechówką w drzewo swoją „duszę i sumienie” w służbie państwa.
(Tutaj dołączę małą uwagę na temat organizacji terytorialnej lasów l’ONF, dla porównania z lasami zarządzanymi przez LP, chociaż tego typu porównania są często mylące. Źródło-rok 2022:
We Francji kontynentalnej l’ONF zarządza 4,6 mln ha lasów publicznych, w tym 1,7 mln ha lasów tzw. domanialnych, czyli odpowiadających lasom zarządzanym przez LP oraz 2,9 ha lasów komunalnych.
Lasy zarządzane przez ONF we Francji kontynentalnej są rozmieszczone w 320 jednostkach terytorialnych (TU) i można założyć że odpowiada to polskim nadleśnictwom. Jednostka terytorialna skupia od 8 do 10 techników leśnictwa terytorialnego (TFT), których zwykle nazywa się les gardes forestiers, co ja tłumaczę na polskich leśniczych. Są oni odpowiedzialni za sektory leśne, zwane triażami (triage), co tłumaczę na leśnictwa. Francuski martelage można więc porównać z polskimi szacunkami bramkarskimi, chociaż martelage oznacza cechujące przejście leśnictwa (triage) przez wszystkich kolegów z pozostałych leśnictw jednostki terytorialnej.
Może coś do naśladowania dla leśników z LP? Czytaj również o l’ONF. TC)
2. Cechowanie: kompleksowa wiedza specjalistyczna w obliczu globalnego ocieplenia.
Wraz z ociepleniem klimatu, zagrożeniem biotycznym (pasożytnicze owady, grzyby itp.) i abiotycznym (susze, pożary, zanieczyszczenia itp.) powodującym wymieranie lasów, coraz trudniej jest jednak walczyć z tymi problemami tylko „duszą i sumieniem” leśnika.
Pojawienie się problemu klimatycznego w ciągu ostatnich dwudziestu lat, towarzyszyło rozwojowi i konfrontacji wiedzy technicznej na temat „dobrego zarządzania” lasami.
W debatach leśnych we Francji zwolennicy zracjonalizowanego i scentralizowanego zarządzania, którzy promują odnawianie lasów poprzez zręby i sadzenie, przeciwstawiają się zwolennikom nieregularnej (irrégulière ) gospodarki leśnej, wspieranej przez związki zawodowe leśników l’ONF, które bronią naturalnej regeneracji drzewostanów, żądając większej liczby personelu w terenie i potępiając przemysłowe „złe zalesianie – malforestation industrielle”.
Debaty te przyczyniają się do kwestionowania własnej wiedzy specjalistycznej przez profesjonalistów z branży leśnej, konfrontowania się z nią, ponownego jej zdefiniowania i potwierdzania w ciągłym procesie negocjowania swojej tożsamości.
W terenie, gdy trzeba zadecydować o materialnym losie drzew, panuje niepewność, jak powiedział emerytowany leśniczy, którego poznaliśmy:
-To, czego nauczyliśmy się w szkole, to, co nam wcześniej mówiono, w połączeniu ze zmianami klimatycznymi, no cóż, jak to mówią, nie działa dobrze. (…) Czy powinniśmy utrzymywać gęsty las, czy wycinać więcej, aby więcej odnawiać? Naukowcy nie są zgodni a my musimy sami „gotować zupę” gdy jesteśmy w terenie.
Martelage, cechowanie, polega więc przede wszystkim na ćwiczeniu bystrego oka, co wymaga od profesjonalisty umiejętności powiązania wielu zmiennych: interpretacji prac poprzedników, wiedzy botanicznej, geologicznej, leśnej itp.
W tym celu patrzy sie w dół , na glebę, dalej na otoczenie, następnie w górę, na korony drzew, ocenia stan liści czy igieł oraz wysokość drzewa.
-Co się stanie, jeśli zetnę to drzewo obok tamtego? Da to więcej światła? Pogorszy siedlisko leśne poprzez wysuszenie gleby?
Takie pytania zadaje mi leśniczy, który podczas wspólnej wyprawy leśnej, wyjaśnia mi, jak hoduje odpowiednio buki, aby „dawać cień młodym jodełkom”.
Las postrzegany jest zatem jako struktura sieciowa. Jeśli drzewo szczególnie przyciągnie uwagę leśniczego do wycięcia, leśniczy mierzy jego średnicę za pomocą średnicomierza (compas forestier).
Decyzję o zaznaczeniu tego lub innego drzewa podejmuje wówczas w obliczu „kryzysu klimatycznego”, który prowadzi do znacznych i nieoczekiwanych strat oraz niepewności co do właściwego podejścia.
Aby odpowiedzieć na te pytania, leśniczy musi połączyć otrzymane instrukcje dotyczące cechowania (prowadzenie zrębowej lub bezzrębowej gospodarki leśnej, faworyzowanie tego czy innego gatunku, wyznaczenie określonej masy drzew) z wiedzą zewnętrzną, przystosowaną do sytuacji.
Ta ostatnia wynika z obserwacji, jakie udało mu się poczynić na podobnych powierzchniach, zaleceń jego przełożonych w służbie leśnej oraz z jego wykształcenia teoretycznego. W ciągu kilku sekund decyduje on o losach kawałka lasu rosnącego w coraz ocieplejszym klimacie.
3. Cechowanie: wyraz potrzeby obecności leśnika w terenie.
Wiedza ta budowana jest szczególnie podczas dni cechowania, martelage, (rozpoczynających się na ogół w listopadzie, TC), które jak większość „dni terenowych” (inwentaryzacje działek, opisy przyrodnicze, szkolenia) są momentami wzajemnych spotkań leśników i dzielenia się profesjonalną wiedzą.
Leśniczowie, czasami w towarzystwie przełożonych inżynierów lub specjalistów, wymieniają się i porównują swoją abstrakcyjną wiedzę z konkretnymi przypadkami. Oprócz dyskusji na temat poszczególnych drzew, podczas takich prac można wyczuć wrażliwość związaną z kwestiami leśnymi wszystkich osób.
Po wyznaczeniu drzewa leśniczy krzyczy do pomocnika, który odnotowuje i podsumowuje wszystkie ocechowana drzewa, ich gatunki i średnicę, tak aby było to słyszalne także dla jego kolegów. Słuchając się nawzajem, na karcie cechowania tworzy się równowaga, jak wyjaśnia mi lider zespołu (kierownik jednostki terytorialnej):
-Są tacy, którzy cechują mocniej i tacy, którzy mniej mocno… i to czyni las różnorodny!
Leśniczowie wymieniają regularnie martelage, cechowanie, jako „serce zawodu”, a ich tożsamość zawodowa opiera się na nierozerwalnym związku z terytorium, którym zarządzają. Każdy z nich zarządza zbiorem działek leśnych zwanych „triage” w obrębie jednostki terytorialnej. Znają jego historię i wykonują szereg działań ze względną autonomią, jaką gwarantuje trudny do ujednolicenia charakter ich pracy.
Aby móc wykonywać swoją misję, lesniczowie, les gardes forestiers, podkreślają znaczenie swojej obecności w lesie, w terenie, co buduje wiedzę opartą na doświadczeniu.
Niemniej jednak kontakt z zarządzanym terenem staje się dzisiaj coraz rzadszy ze względu na likwidację ich stanowisk i wzrost powierzchni do zarządzania.
Od pierwszej dekady XXI wieku pracownicy l’ONF musieli stawić czoła kolejnym reformom zarządzania, które doprowadziły do eliminacji prawie jednej trzeciej ilości pracowników. Najbardziej dotknięci byli i są pracownicy administracyjni i terenowi, w tym leśniczowie.
Jeśli ci drudzy są bardzo obecni w debacie publicznej, jest to zarówno wynik fascynacji ich zawodem, jak i wyraz zapotrzebowania na ich wiedzę specjalistyczną w dążeniu do zrównoważonej gospodarki leśnej i realizacji polityki publicznej.
Ich wiedza fachowa jest znacznie bardziej doceniana od około trzydziestu lat, zarówno przez przełożonych, inżynierów leśnictwa, którzy nie uczestniczą już w operacjach cechowania, jak i przez przez innych, przez osoby, uczestniczące w definiowaniu polityki publicznej.
I tak w marcu 2022 roku, z okazji zamknięcia Konferencji Leśnej i Drzewnej, zorganizowanej przez ministerstwa Rolnictwa i ministerstwo Transformacji Ekologicznej, badacz z Państwowego Instytutu Badawczego ds. Rolnictwa, Żywności i Środowiska (INRAE) podkreślił konieczność „obecności specjalistów, którzy mogą wspierać i doradzać w terenie właścicielom lasów publicznych i prywatnych w ich ambitnych strategiach adaptacyjnych. Osoby te należy rekrutować i szkolić.”
Wydaje się więc, że obecne kontrowersje w leśnictwie dotyczą nie tylko planowania przestrzennego, ale przede wszystkim form pracy w leśnictwie w niepewnej przyszłości klimatycznej, której kształty i przekształcenia należy badać.
Wyzwania, jakie globalne ocieplenie narzuca działaniom publicznym w zakresie leśnictwa, to nie tylko dyskusyjna rzeczywistość.
Uwidaczniają się one także w indywidualnym i zbiorowym przeznaczeniu drzew oraz lasów, zgodnie z decyzjami specjalistów z zakresu leśnictwa podjętymi w terenie, decyzjami, które będą podstawą tej czy innej wizji lasu.
Opierają się one na kulturze leśnej budowanej w trakcie szkolenia i kariery.
Zwięzły szkic cechowania, martelage, w lasach publicznych pokazuje, w jaki sposób debaty dotyczące przystosowania lasów do globalnego ocieplenia wpływają na specjalistów odpowiedzialnych za zarządzanie lasami: w decyzjach podejmowanych u stóp każdego drzewa, dzielenia się wiedzą i niepewnościami decyzji oraz w warunkach ich realizacji.
Zainteresowanie materialnością pracy, jej instrumentami, pozwala zrozumieć, w jaki sposób kryzys klimatyczny jest także kryzysem zawodowym we francuskich lasach.
Niepewność, jaką sytuacja klimatyczna nakłada na wybory w zakresie zarządzania gospodarką leśną, jest ilustrowana z tym większą intensywnością w ONF, gdzie specjaliści muszą stale dostosowywać swoje zadania do zmieniających się warunków.”
Charlotte Glinel, Centrum Socjologii Organizacji, https://www.sciencespo.fr/cso/fr/chercheur/Charlotte%20Glinel/10346.html
Źródło: https://www.sciencespo.fr/research/cogito/home/travail-forestier-et-rechauffement-climatique/
O sytuacji leśników francuskich pracujących w l’ONF pisaliśmy w poprzednich latach na Monitorze Leśnym:
https://www.forest-monitor.com/pl/cisza-rabie-sie-silence-on-coupe/
https://www.forest-monitor.com/pl/loffice-national-des-forets-lasy-publiczne-francji-to-nie-fabryka/
Zdjęcie: onf