Dąbrowa świetlista, dehesa och öppna eklandskapet.
Koniki i dąbrowy świetliste to temat znany pomiędzy leśnikami i przyrodnikami, zwłaszcza w okolicach nadleśnictw Strzałowo w dyrekcji olsztyńskiej i Oborniki w dyrekcji poznańskiej Lasów Państwowych.
Leśnicy ze Strzałowa mogą też i zasłużenie pochwalić się nagrodą Brussels Innova 2015.
http://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/koniki-polskie-odtwarzaja-dabrowe-swietlista
http://firmylesne.pl/lista/lasy-panstwowe/pokaz/medal_dla_lesnika,2983
http://poznan.rdos.gov.pl/koniki-polskie-pomagaja-chronic-swietliste-dabrowy
Podobny a w zasadzie identyczny temat podjął w swojej pracy doktorskiej na Sveriges Lantbruksuniversitet, SLU, Pablo Garrido Rodriguez, badacz hiszpański, porównujac szwedzkie i hiszpanskie odpowiedniki dąbrowy świetlistej a mianowicie “öppna eklandskapet” i “dehesa”.
Praca napisana jest jak zwykle w języku angielskim i myślę że przez to może być warta do zaznajomienia się z nią przez polskich naukowców.
Link poniżej:
https://pub.epsilon.slu.se/14727/
(Nawiasem mówiąc, dlaczego nie słyszy się o pracach doktorskich napisanych przez cudzoziemców na polskich uczelniach rolnych czy leśnych? Polaków doktoryzujących się na szwedzkim SLU mógłbym ja, zupełny nie naukowiec, wymienić sporo, inne nacje też nie są gorsze. Może jednak nie mam racji? Temat w każdym razie jest interesujący.)
W opisie ogólnym Pablo Garrido Rodriguez pisze:
Aby zachować dehesa w Hiszpanii czy öppna eklandskapet w Szwecji należy przestudiować socjologiczne i ekologiczne aspekty leśnych terenów wypasowych.
Tereny te można opisać jako pastwiska z bydłem i rzadko rosnącymi drzewami. Były one i dalej są częścią kulturowego krajobrazu Europy i pokrywają w niej powierzchnię 203.000 km2, malejącą jednak z uwagi na intensyfikację rolnictwa i likwidację tradycyjnych i małych gospodarstw chłopskich.
Zarówno szwedzkie öppna eklandskapet jak i hiszpańska dehesa ujęte są w EU dyrektywie siedliskowej.
W Szwecji leśne tereny wypasowe były tradycyjnie bardzo ważne w codziennym wiejskim życiu i używane jako pastwiska oraz łąki na siano.
Dzisiaj są to wartościowe środowiska życiowe dla chrząszczy, motyli czy porostów czujących się dobrze w starych, grubych i nasłonecznionych dębach. Ale są to równocześnie tereny rozczłonkowane i powstaje niebezpieczeństwo że mogą zaniknąć. Najlepiej zachowane krajobrazy szwedzkiej dąbrowy świetlistej (öppna eklandskapet) są rozrzucone jak plamy w regionie Östergötland (południowo-wschodnia Szwecja) i pokrywają powierzchnię180 km2.
W Hiszpanii dąbrowa świetlista (dehesa) używana była jako system rolno-leśno-wiejski od wielu wieków.
Ma ona strukturę mozaikową z dużą ilością środowisk życiowych dla wielu zagrożonych i wyspecjalizowanych gatunków.
Ale te tradycyjne użytkowanie terenów zaczęło zanikać począwszy od lat 1960, co doprowadziło do uproszczonych metod użytkowania gruntów. Niemniej jednak duże obszary dehesa w dalszym ciągu pokrywają Półwysep Iberyjski i centrum dehesa leży w prowincji Cáceres.”
Pablo Garrido Rodriguez w ramach swojej pracy przeprowadził m.in. 63 wywiadów na temat współczesnego znaczenia öppna eklandskapet w Szwecji i dehesa w Hiszpanii.
Co dają one ludziom?
Na poziomie lokalnym najważniejsza jest dla Szwedów rola rekreacyjno-turystyczna takich terenów jak i uroda krajobrazu i kulturowa waga jego zachowania.
Dodatkowym znaczeniem jest hodowla bydła i uprawa paszy, w mniejszym stopniu pożytki z surowca drzewnego i uprawa roli.
Natomiast w Hiszpanii istotne było i jest dziedzictwo kulturowe terenów i zachowanie tradycyjnej wiedzy na temat ich upraw. Dodatkowo istotną rolę odgrywa możliwość wypasu bydła, jesienią głównie świń i pasza z drzew dla nich, dalej pozyskanie opału, węgla drzewnego, polowanie na zwierzynę dziką (dziczyzna) jak i produkty typu oliwek, wina, sera, kiełbas.
W obu krajach bardzo istotnym i ważnym jest bogactwo biologiczne tych terenów jak i związane z tym stosunki wodne (zwłaszcza w Hiszpanii) oraz tworzenie stref ciszy jako krajobrazu ochronnego (zwłaszcza w Szwecji).
Hiszpanie wymieniali z reguły więcej korzyści, nazwijmy je ubocznych, ze swoich dehesa niż Szwedzi ze swoich öppna eklandskapet. Tutaj wchodziły tak ważne jak ochrona przed pożarami, erozją czy naturalne odnowienia dębowe.
Na poziomie regionów krajowych przeważały w odpowiedziach respondentów wartości kulturowe krajobrazu.
Szwedzi wymieniali na ogół rekreację i turystykę, piękno krajobrazu, wykształcenie i wiedzę związaną z formowaniem i zachowaniem takich terenów.
Identyczne wartości podkreślali Hiszpanie, podkreślając może bardziej wagę tradycyjnej wiedzy i umiejętności związanych z istnieniem dehesa.
Ale istnieje duża różnica pomiędzy Szwecja i Hiszpanią.
Dehesa w pewnych regionach Hiszpanii jest w dalszym ciagu traktowana jako ważny czynnik w hodowli bydła czy paszy dla miejscowych rolników.
Natomiast korzyści z drewna czy produkcja siana wymienione były jako ważne w obu krajach.
Na poziomie regionalnym nie wymieniali Szwedzi takich usług swego öppna eklandskapet jak regulacja klimatu, stosunków wodnych, czystość wód czy ochrona przed katastrofami naturalnymi, które z kolei zostały zaakcentowane przez Hiszpanów.
Dehesa odgrywa więc znacznie większą rolę regionalną w Hiszpanii niż öppna eklandskapet w Szwecji.
Jakie współczesne wyzwania dotyczące zachowania takiego typu krajobrazu wymienia wymienia Pablo Garrido Rodriguez w swojej pracy naukowej?
Te najważniejsze to urbanizacja, rozwój miast i likwidacja małych gospodarstw wiejskich jak i intensyfikacja rolnictwa.
W Szwecji öppna eklandskapet zanika z powodu ogólnego spadku wagi rolnictwa i zmniejszenia się pogłowia bydła, dalej zamiany terenów rolnych na tereny zalesione, głównie świerkowe oraz fragmentacji dotychczasowych krajobrazów.
Poza tym krajobrazy te, przyciągając ludzi do siebie likwidują się same w postaci nowej zabudowy czy remontu starej oraz zawsze poprzez budowę nowych, lepszych dróg co zwiększa jeszcze bardziej ich fragmentację i rozczłonkowanie. Odnowa takich krajobrazów dębowych nie ma sensu jeżeli nie zapewni się odpowiedniego wypasu bydła oraz odnowienia dębowego. Ale podobne metody gospodarcze są dzisiaj w zasadzie nieopłacalne ekonomicznie z uwagi na ciężkie warunki pracy, brak wsparcia ekonomicznego i trudność w rekrutowaniu chętnych do prowadzenia takich gospodarstw rolnych. Te uwagi dotyczyły obu krajów.
Hiszpanie podkreślali niepokój z powodu zanikających umiejętności w utrzymywaniu krajobrazów dehesa i tutaj podawali jako przykład mocne wypasanie bydła co skutkuje zamieraniem drzew (tzw. “la seca”). Innym negatywnym przykładem była zmiana tradycyjnych zwyczajów wypasu czyli zaniechanie przeprowadzki bydła z terenów wypasów letnich w Pirenejach w północnej Hiszpanii na tereny zimowe w południowej Hiszpanii. Zmiany klimatu również były wymieniane.
No i warunki polityczno-prawne były mocno krytykowane w odpowiedziach respondentów hiszpańskich. Brakuje dzisiaj odpowiednich przepisów prawnych dopasowanych do zróżnicowanej biologicznie i gospodarczo gospodarki rolnej na terenach dehesa.
Dzisiejsza dehesa w Hiszpanii jest regulowana poprzez ustawy o gospodarce leśnej, rolnej, ochrony przyrody, gospodarki łowieckiej i hodowli bydła, co czyni jej zagospodarowanie i zarządzanie mocno skomplikowanym.
Waga współpracy pomiędzy różnymi sektorami, waga rozbudowy odpowiedniej sieci transportu ułatwiającej z kolei sprzedaż produktów z dehesa i tutaj podkreślają Hiszpanie wagę ochrony markowej tych produktów jak i stworzenie systemu gwarantującego odpowiednie ceny za usługi świadczone poprzez i przez dehesa to pozostałe hiszpańskie uwagi.
Jakie rozwiązania proponuje Pablo Garrido Rodriguez aby zachować öppna eklandskapet w Szwecji?
Dotychczasowe metody są słabo opłacalne lub nieopłacalne dla dzisiejszych szwedzkich rolników.
Jako alternatywę proponuje Pablo alternatywę znaną i w Polsce a mianowicie wypas koni.
Szwecja ma rasę zwaną gotlandsrusset (Equus ferus caballus L.), rasę koni zagrożoną wyginięciem, która doskonale nadaje się i jest przystosowana do życia wypasowego w takich warunkach.
Aby ją sprawdzić przeprowadził Pablo Garrido trzyletnią próbę terenową ma powierzchniach próbnych, ogrodzonych i częściowo leśnych w okolicy Uppsali.
Badano trzy czynniki: siłę wypasu, obgryzanie drzew i wybór drzewek.
W okresie zimowym, gdy brakowało trawy, regulowały i różnicowały konie strukturę lasu poprzez selektywne obgryzanie drzewek. Poprzez to tworzyły one las jasny i przejrzysty, tą klasyczną dąbrowę świetlistą (nawiasem mówiąc jest to nazwa ładniejsza od “öppna eklandskapet” która oznacza po prostu “otwarty krajobraz dębowy”.) Jesion był przez nie wybierany w 71% a sosna tylko w 19%. Konie lubiły też dęby, jarzębinę i iwę, a unikały obok sosny również i świerka.
Wypas miał pozytywny wpływ na bogactwo biologiczne łąk a w ślad za tym wpływał dodatnio na obecność motyli i trzmieli (Bombus) i wprowadzenie koni do użytkowania öppna eklandskapet zostały ocenione bardzo dodatnio przez Pablo Garrido Rodriguez.
Ta metoda zagospodarowania krajobrazów dębowych, podsumowuje on, może dać nowe możliwości dochodów dla rolnika, popierać regionalne wysiłki gospodarzy tych terenów w zachowaniu bogactwa przyrodniczego oraz promować utrzymanie zagrożonej i rodzinnej rasy koni. No i jest metodą stosunkowo tanią.
Zdjęcia. Natursidan; bibge; naturvård i Linköping;